Rusland

Sinds eind zestiende eeuw heerst er chaos in Moskou, omdat er geen opvolger is voor de dode Tsaar Fjodor I. Polen maakt hier gebruik van en valt in 1605 Rusland binnen. Koning Sigismund van Polen verovert grote stukken van Rusland, bezet Moskou en maakt zijn zoon tot tsaar in 1610, maar de Russen geven niet op. In 1612 worden de Polen uit Moskou verdreven en in 1613 verkiezen de Russische edelen Michael Romanov tot Tsaar. De nieuwe dynastie van de Romanovs zou Rusland leiden tot de Russische Revolutie van 1917.

In 1682 komt Peter de Grote aan de macht in het tsaristische Rusland. Hij was de eerste tsaar die buiten Rusland reisde, onder andere naar Nederland, waar hij kennis op deed om zijn rijk te moderniseren. Peter creëerde een nieuwe, bureaucratische aristocratie, richtte de Russische marine op, hervormde de regering en won de Grote Noordse Oorlog (1700-21), waarbij Rusland Baltische gebieden aan de Oostzee verwierf. In 1703 wordt Sint-Petersburg gesticht (en in 1713 wordt het de nieuwe hoofdstad).

Catherina de Grote komt aan de macht in 1762 en maakt Rusland weer tot grootmacht in Europa. Ze brengt het gedachtegoed van de Verlichting naar Rusland. Catharina sterft in 1796, maar aan de Russische expansiedrift komt geen einde. Begin negentiende eeuw heeft Rusland Krim, Oekraïne, Georgië, Wit-Rusland, Moldavië en delen van Polen veroverd.

In juni 1812 valt Napoleon Rusland binnen, een fatale mislukking die leidt tot zijn ondergang. Napoleon weet Moskou een paar weken te bezetten, maar vervolgens wordt zijn Grande Armée door Russische troepen gedwongen om door de barre winterkou terug te keren naar Pruisen.

De tijd van grote namen als Poesjkin, Tsjajkovski en Dostojevski wordt gekenmerkt door politieke hervormingen, sociale onrust en opkomende revolutionaire bewegingen. In 1825 komen opstandige militairen in opstand tegen tsaar Nicolaas I, de eerste belangrijke revolte tegen de Russische autocratie. In 1856 verliest Rusland de Krimoorlog en daarbij haar macht over de Zwarte Zee. In 1861 schaft Nicolaas’ hervormingsgezinde opvolger Alexander II de horigheid af, waarmee 23 miljoen boeren hun vrijheid verwerven. In 1881 wordt Alexander vermoord door de terroristische beweging Narodnaja Volja.

In 1883 wordt de eerste marxistische partij in Rusland opgericht. Vladimir Lenin vormt in 1895 zijn eerste marxistische groep. In 1898 ontstond uit allerlei losse groepen, waaronder Lenin en zijn vrienden, de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij (RSDAP). Vijf jaar later, 1903, zou de partij splitsen in twee fracties: de revolutionaire bolsjewieken en de meer parlementair ingestelde mensjewieken.

Rusland werd in 1905 het eerste Europese land dat een oorlog verloor van een niet-Europees land: het moderniserende Japan. Verlies in de oorlog en een groeiend besef dat de Russische staat moet worden hervormd leiden tot de revolutie van 1905. Tsaar Nicolaas II wordt gedwongen een volksvertegenwoordiging in het leven te roepen, de Staatsdoema, maar de hervormingen komen te laat…

In februari 1917 breken massale protesten uit in Sint-Petersburg. Tsaar Nicolaas II treedt af en de Doema stelt de Voorlopige Regering in, maar het lukt deze regering niet om de orde te herstellen. Inmiddels zijn lokale raden van arbeiders, boeren en soldaten steeds invloedrijker geworden. Wie heeft nu echt de macht? In oktober 1917 maken Lenins bolsjewieken handig gebruik van de chaotische situatie: ze werpen de voorlopige regering omver en stichten de eerste socialistische staat ter wereld. Gelijk breekt de Russische Burgeroorlog uit. Buitenlandse machten sturen zelfs troepen om de Witten te steunen in hun strijd tegen het Rode Leger, maar in 1923 zijn alle tegenstanders verdreven.

Aan het einde van de Russische Burgeroorlog wordt Ioseb Dzjoegasjvili, beter bekend als Jozef Stalin, verkozen tot secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie. Hij zal de Sovjet-Unie (die officieel wordt uitgeroepen in 1922) drie decennia lang leiden, tot zijn dood in 1953. Na Lenins dood in 1924 verandert Stalin de positie van secretaris-generaal langzaam in die van een dictator, ruimt hij zijn tegenstanders uit de weg, draait hij vrijer economisch beleid ingevoerd door Lenin terug en begint hij met de hardvochtige collectivisatie van de landbouw en de algehele industrialisatie van de Sovjet-Unie.

Binnen een paar jaar tijd groeit het “verwijderen” van Stalins politieke tegenstanders, door middel van showprocessen, uit tot een totalitair systeem van paranoia, waarbij de geheime dienst honderdduizenden “contrarevolutionaire vijanden” van de Sovjet-Unie arresteert, martelt, vermoordt of naar Siberische werkkampen stuurt (de Goelag).

In 1941 verbreken de nazi’s het Molotov-Ribbentroppact van 1939 en vallen de Sovjet-Unie binnen. Hiermee begint voor de Sovjet-Unie de Grote Vaderlandse Oorlog. Snel na het uitbreken van de oorlog worden miljoenen burgers geëvacueerd en zware industrie oostwaarts verplaatst. In 1942 weet het Sovjetleger bij Stalingrad het tij te keren. In 1945 bereiken de Sovjets Berlijn. In totaal kwamen zo’n 26 à 27 miljoen soldaten en burgers om in de Sovjet-Unie tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In de jaren ’40 vormt de Koude Oorlog zich. In 1945 verdelen de Sovjets en het Westen het naoorlogse Europa in twee invloedssferen, in 1946 breekt een diplomatieke crisis uit over Stalins troepen in Iran en in 1947 verklaart de Amerikaanse President Truman dat het communisme met alle macht moet worden ingedamd. De Sovjet-Unie ontwikkelt nucleaire wapens en installeert marionettenregeringen in bijna heel Oost-Europa. In 1949 wordt de NAVO opgericht, in 1955 volgt het Warschaupact.

In 1953 sterft Stalin aan een beroerte. Nikita Chroesjtsjov wint de daaropvolgende machtsstrijd binnen de Communistische Partij. Chroesjtsjov spreekt zich in 1956 fel uit tegen het stalinisme en de “dooi” breekt aan, een periode met minder censuur en onderdrukking. Miljoenen Goelag-gevangenen keren terug naar huis. Chroesjtsjov wil ook buitenlandse betrekkingen verbeteren, maar op de lange termijn is dit geen succes. In 1962 dreigt de Cubacrisis tussen de VS en de Sovjet-Unie uit de hand te lopen…

Joeri Gagarins vlucht op 12 april 1961 duurt 108 minuten. Hij cirkelt hij iets meer dan één baan rond de aarde in het Vostok-ruimtevaartuig van de Sovjet-Unie. Na de vlucht wordt Gagarin een culturele held in de Sovjet-Unie.

Leonid Brezjnev volgde Chroesjtsjov op in 1964 en leidde de Sovjet-Unie tot 1982. Hij overzag een periode van economische stagnatie en een uit zijn voegen tredende bureaucratie. Brezjnev greep hardhandig in tijdens de Praagse Lente van 1968, maar daarna volgde een periode van kalmere buitenlandpolitiek. De Koude Oorlog beleefde een détente en beide grootmachten spraken over het verminderen van de wapenwedloop. Dit duurde totdat de Sovjet-Unie in 1979 Afghanistan binnenviel.

De komst van de jonge Michail Gorbatsjov als jonge leider, betekende een kentering voor het communisme in de Sovjet-Unie. Gorbatsjov zag in dat de Sovjet-Unie ingrijpende veranderingen moest doorvoeren om niet failliet te raken en introduceerde zijn welbekende politiek van glasnost (openheid) en perestrojka (vernieuwing). Onder Gorbatsjov verbeterden de banden met het Westen, werden dissidenten teruggehaald en Sovjettroepen teruggetrokken uit Afghanistan. Als gevolg van de ingrijpende ontwikkelingen, ontstonden in de deelrepublieken nationalistische stromingen. Het duurde niet lang voordat Litouwen de onafhankelijkheid in 1990 uitriep, waarop de communistische regimes als dominostenen om vielen.